Mitoloxía vasca

A relixión pagá vasca

A pesar da cristianización sufrida polo pobo vasco no último milenio e das persecucións da Inquisición -especialmente durante o século XVII que contan nos seus anais dous dos máis cruentos episodios da Inquisición: os procesos de Logroño contra a chamada "seita das bruxas de Zugarramurdi" e o de Baiona, no País Vasco francés-, o pobo vasco conservou numerosas lendas que dan conta dunha antiquísima mitoloxía propia.

Esta mitoloxía foi recollida ao longo do século XX por estudosos como José Miguel de Barandiarán, Julio Caro Baroja e Patxi Xabier Lezama Perier entre outros. Hai fortes evidencias dunha relixión anterior ao catolicismo, que se fan ver en innumerables lendas e nalgunhas tradicións aínda vivas, de natureza animista/mitolóxica.

Mari, a divindade feminina

Artigo principal: Mari (deusa).

Esta relixión precristiá estaba aparentemente centrada nun xenio ou unha divindade central de carácter feminino: Mari. O seu consorte Maju ou Sugaar parece ter tamén certa importancia. Esta parella ctónica (subterránea) parecía ter o poder ético supremo e tamén o poder de crear e destruír. Dicíase que cando se reunían nas covas dos cumios sacros, procreaban tormentas. Estas reunións celebrábanas os venres pola noite, o día dos aquelarres.

Dicíase que Mari vivía no monte Anboto, e que periodicamente cruzaba os ceos como unha luz brillante para ir á súa outra casa no monte Txindoki. Segundo unha das tradicións, cada sete días Anbotoko Mari viaxaba desde a súa cova no monte Anboto a outra noutro monte (segundo cada historia, este muda); o tempo era húmido cando estaba no monte Anboto, e seco cando estaba en Aloña, ou Supelegor, ou Gorbeia.

É difícil saber a antigüidade desta lenda; a pesar dos elementos pagáns, un dos seus nomes, Mari Urraca, relaciónaa cunha princesa navarra histórica dos séculos XI e XII e outras lendas din que tiña un irmán sacerdote católico, ou que o seu marido era o primeiro señor histórico de Biscaia, Diego López de Haro.

Amalur, o Nai Terra

Nas lendas do pobo vasco, a Terra, Ama-Lurra, é a principal divindade. A Terra móstrasenos como o hábitat de todos os seres vivos, posuíndo a súa propia forza vital que creou o noso medio natural. É o que fai posible a existencia de animais e plantas e o que nos proporciona aos seres humanos a comida e o lugar necesario para vivir. A Terra é un enorme recipiente, un receptáculo ilimitado, onde viven as almas dos falecidos e a maioría dos personaxes mitolóxicos. A fe en Ama-Lurra é moi antiga no pobo vasco, antes da invasión dos pobos indoeuropeos.

Urtzi, o Jovis vascón

Outra suposta divindade celeste era Urtzi (ou Ost, Ortzi: ceo), asimilable ao Xúpiter latino, pero esta parece ser importada, dado que as lendas non a mencionan. Con todo o seu nome aparece nos días da semana, no nome dos meses e en fenómenos meteorolóxicos.

A antiga relixión vasca é xa que logo de carácter ctónico, tendo todos os seus personaxes a súa morada na Terra e non no firmamento, que aparece como unha pasaxe baleira polo que Mari ou Maju viaxan de montaña en montaña ou pastorean rabaños de nubes.

Os xenios ou entidades mitolóxicas

As lendas tamén falan de moitos xenios, como:

Jentilak, equivalente a xigantes.
Lamiak, equivalente a sirenas, ninfas ou fadas, é resaltable que algúns toponímicos recollen este nome, como Lamiako.
Mairuak, construtores dos crómlechs ou círculos de pedras, que literalmente quere dicir Mouros, neste aspecto hai que apuntar que en moitas partes de España denomínase genericamente Mouro aos seres máxicos, por exemplo a encantaríalas ou fadas pirenaicas aragonesas tamén se lles denomina mouras ou moricas.
Iratxoak, que vén significar "pequenos trasgos".
Sorginak, meigas sacerdotisas de Mari, ou simplemente meigas.
Basajaun é a versión vasca do home salvaxe do bosque, aínda que ten unha grande importancia dentro do imaxinario pagán vasco, en varios aspectos diferentes, xa sexa como protector dos rabaños e pastores, ou facendo funcións de fauno, ou como deus ao que se lle rouban os segredos tecnolóxicos (como a serra, a agricultura etc.), na parte aragonesa do pireneo coñécese nalgúns lugares como basarajaun, e na parte catalá tamén se recollen mitos semellantes, como recolle Ramon Violant i Simorra.
Tamén aparece San Martín Txiki ("San Martiño o pequeno"), que é unha figura lendaria, así como algún sacerdote católico, que na mitoloxía vasca actúa de facto como un xenio máis.
Mamarro que son os trasnos do fogar, que tamén se coñecen noutras partes do pireneo como enemiguillos, ou na parte aragonesa da cordilleira como "nemos", que poden ser benéficos ou travesos, mais tamén dáse algún caso no que un humano (frecuentemente un cura) os domesticou.

Sábese que moitas destas historias pasaron a formar parte da cultura vasca hai poucos séculos, ou como parte das supersticións romanas. Outros personaxes da mitoloxía vasca son Gaueko, Tartalo, os galtzagorris, o dragón primixenio ou Herensuge etc.

Os jentilak

Doutra banda, os jentilak ("xigantes") eran un pobo lendario da Idade de Pedra que vivía nas terras altas e que non coñecía o ferro. Moitas lendas din que eran moi grandes e moi fortes, pero que foron desprazados polos ferróns, ou ferreiros, ata a súa total desaparición. Eran pagáns, pero un deles, Olentzero, converteuse ao cristianismo e nalgunhas zonas do País Vasco e Navarra pasou a ser unha especie de Papá Noel vasco, que trae agasallos aos nenos bos por Nadal.

Todos estes seres mitolóxicos son a base de moitos topónimos, como Jentilbaratza.